Từ khu vườn tuổi thơ đến giảng đường quốc tế

Đã bước sang tuổi 60 nhưng PGS.TS Nguyễn Vĩnh Trường- người vừa được Trung ương Hội Nông dân Việt Nam công nhận là Nhà khoa học của nhà nông năm 2025- vẫn giữ được vóc dáng trẻ trung, ánh mắt sáng như một chàng trai mới vào nghề.

Ông cười hiền khi tôi hỏi bí quyết: “Có lẽ vì tôi còn đam mê. Khi còn được sống trong đam mê của mình, con người sẽ lâu già hơn”.

Là con út trong gia đình có đến 10 người con, tuổi thơ của PGS.TS Nguyễn Vĩnh Trường gắn liền với khu vườn rộng 5.000 m2 do ông ngoại để lại ở phường Phú Hậu, nay là phường Phú Xuân, TP.Huế. Từ nhỏ cậu bé Nguyễn Vĩnh Trường đã yêu thích trồng, chăm sóc cây cối.

Là cậu bé hiếu động, ham chơi nên ở bậc tiểu học ông chỉ đạt học lực trung bình. Nhưng rồi khi lớn dần, nhìn cảnh gia đình túng thiếu, ông bắt đầu hiểu rằng con đường duy nhất để thay đổi số phận là học tập. Vì vậy, trong thời gian học cấp hai rồi cấp ba, ông trở thành học sinh chăm chỉ, ngoan hiền, được thầy cô thương mến.

Năm 1983, ông thi vào Đại học Nông nghiệp IV Thủ Đức (nay là Đại học Nông Lâm TP.HCM). “Khi tôi chọn thi vào trường nông nghiệp, mẹ tôi rất buồn vì bà nghĩ rằng nghề tôi chọn sẽ vất vả trong tương lai, nhà tôi ở thành phố không quen với công việc chân lấm tay bùn. Tôi thì nghĩ khác. Tôi chọn thi vào trường đại học này vì suy nghĩ sau khi ra trường có thể có cơ hội việc làm tốt hơn ở vùng đất nông nghiệp phía Nam”, PGS.TS Nguyễn Vĩnh Trường nhớ lại.

Những năm trên giảng đường đại học là quãng thời gian gian khổ nhưng rực cháy của chàng sinh viên Nguyễn Vĩnh Trường. Bữa ăn của ông thời sinh viên thường chỉ là cơm muối, canh loãng, nhiều khi bụng đói cồn cào vẫn phải đi học.

Sáng kiến về giải pháp phòng trừ bệnh khảm lá sắn của PGS.TS Nguyễn Vĩnh Trường được nông dân ở Huế, Quảng Trị, Quảng Bình đón nhận như cứu cánh để giữ vững mùa vụ. Ảnh: NVCC.
Nhưng thiếu thốn không dập tắt niềm khao khát tri thức. Ông lén mang hóa chất về phòng trọ để thực hành, tranh thủ từng giờ nghiên cứu. Trong 8 học kỳ, ông giành được 4 suất học bổng – kỳ tích của một sinh viên nghèo.

Kỳ thực tập tốt nghiệp, trong khi bạn bè chọn đề tài dễ dàng ở trường, ông tìm đến Công ty Thuốc sát trùng miền Nam và thực tập ở Bình Định vì muốn được va chạm thực tiễn. Ngay từ khi ấy, ông đã xác lập phong cách nghiên cứu: Khoa học phải gắn liền với đồng ruộng, phải giải quyết bài toán của nông dân chứ không chỉ để làm báo cáo.

Tháng 3/1988, ông tốt nghiệp đại học và được phân công về công tác tại Trung tâm Nghiên cứu Nông nghiệp Hưng Lộc, Viện Khoa học Nông nghiệp miền Nam. Lương 290 đồng một tháng không đủ chi tiêu, nhưng ông vẫn say mê tuyển chọn dòng ngô thuần.

Ba năm sau, vì mẹ già neo đơn, ông xin về Huế, công tác tại Chi cục Bảo vệ thực vật tỉnh. Tại đây, ông chuyển hẳn sang nghiên cứu dịch hại. Có những đêm ông ngủ ngay trong mùng cùng với sâu để quan sát đặc tính sinh học của chúng.

Ông kể: “Tôi đã ăn cùng sâu, ngủ với sâu để hiểu được vòng đời và cách phòng trừ của chúng”. Nhờ sự tận tụy ấy, ông trở thành chuyên gia bảo vệ thực vật, từng được bà con Hợp tác xã Trạch Phổ mời làm “chuyên gia đồng ruộng” sau vụ đông xuân 1992–1993 trúng mùa.

Năm 1995, ông chính thức bước vào giảng đường Đại học Nông Lâm Huế với tư cách giảng viên. Một năm sau, ông giành học bổng SEARCA-SEAMEO đi học thạc sĩ tại Philippines, rồi tiếp tục giành học bổng tiến sĩ tại University of Syndey (Úc) và sau tiến sĩ tại University of Tennessee (Hoa Kỳ).

Ở môi trường quốc tế, rào cản ngôn ngữ, văn hóa khiến ông phải nỗ lực gấp nhiều lần. Nhưng bằng ý chí kiên cường, từ sinh viên chỉ có 500 điểm TOEFL, ông vươn lên đứng đầu lớp, nghiên cứu sâu về sinh học phân tử bệnh cây trồng. Khi trở về, ông mang theo tri thức hiện đại để hòa vào đồng ruộng Việt Nam. Và từ đây, hàng loạt sáng kiến bắt đầu ra đời.

Những công trình mang khoa học đến với ruộng đồng

Nói đến PGS.TS Nguyễn Vĩnh Trường là nói đến hàng loạt sáng kiến thiết thực cứu mùa màng cho nhà nông. Nổi bật trước hết là công trình phòng trừ bệnh khảm lá sắn – “cơn bão” từng quét sạch hàng nghìn ha sắn miền Trung. Trong bối cảnh bà con nông dân điêu đứng vì bệnh khảm lá sắn, ông nghiên cứu giải pháp dùng acid salicylic xử lý hom giống, kết hợp chất kích thích sinh trưởng và chế độ bón phân hợp lý.

Kết quả thật bất ngờ: Cây sắn khỏe, chống chịu bệnh, thiệt hại giảm 30–45%, chi phí phòng trừ giảm 15–20%, lợi nhuận tăng thêm 15–20 triệu đồng/ha. Sáng kiến được công nhận cấp bộ và được nông dân ở Huế, Quảng Trị, Quảng Bình đón nhận như cứu cánh. Không chỉ giúp nông dân giữ vững mùa vụ, công trình còn góp phần bảo tồn các giống sắn chủ lực, tránh nguy cơ bị xóa sổ.

Không dừng lại ở giải pháp tức thời, ông tiếp tục xây dựng quy trình quản lý bệnh khảm lá sắn tổng hợp, kết hợp đồng bộ từ khâu chọn giống kháng bệnh, vệ sinh đồng ruộng, quản lý bọ phấn trắng đến xử lý hom giống bằng chất kích kháng. Nhờ vậy, bà con không còn cảnh nhổ bỏ cả ruộng khi dịch bệnh bùng phát. Những lớp học đồng ruộng ở Hương Trà, Phong Điền đã biến thành trường học thực sự, nơi nông dân được truyền đạt kiến thức từ chính người thầy mà họ coi là “bác sĩ của cây trồng”.

Ở cây lúa, ông để lại dấu ấn bằng quy trình sử dụng thuốc trừ cỏ hợp lý cho lúa gieo sạ. Nhiều năm qua, nông dân miền Trung đối diện nguy cơ cỏ lồng vực kháng thuốc do lạm dụng hóa chất. Ông đề xuất sử dụng luân phiên các hoạt chất, đúng thời điểm, đúng liều lượng, vừa bảo vệ năng suất vừa hạn chế kháng thuốc.

Kết quả mang lại hiệu quả kinh tế tăng 26–29%, môi trường ít bị ô nhiễm hơn, tuổi thọ của các loại thuốc trừ cỏ cũng được kéo dài. Bà con nhiều vùng từ Huế đến Quảng Bình gọi đây là “quy trình cứu mùa vàng”.

Với cây hồ tiêu – “vàng đen” của nông nghiệp Việt, ông lại kiên trì nghiên cứu để chống bệnh chết nhanh do nấm Phytophthora capsici. Ông đưa ra quy trình tiêm potassium phosphonate vào thân tiêu và kỹ thuật bẫy nấm Phytophthora, giúp người nông dân bớt “sầu''. Nhiều hộ nông dân ở Tây Nguyên, Quảng Trị đã áp dụng thành công, tránh được cảnh mất trắng cả vườn...

Điểm đáng quý ở các sáng kiến của PGS.TS Nguyễn Vĩnh Trường là tính ứng dụng cao và hiệu quả rõ rệt. Không dừng lại ở bài báo hay hội thảo, ông biến chúng thành tài liệu hướng dẫn, mô hình thực hành, lớp tập huấn ngay trên đồng ruộng. Nông dân là người thụ hưởng trực tiếp, sinh viên là người được truyền lửa đam mê. Trên cả giảng đường và đồng ruộng, ông đều là người gieo hạt tri thức.

Trong suốt 37 năm làm khoa học, ông đã công bố trên 80 công trình nghiên cứu, nhiều sách tham khảo, chuyên khảo, giáo trình. Ông có 10 sáng kiến được công nhận cấp bộ và cấp cơ sở, tất cả đều xuất phát từ thực tiễn và có hiệu quả kinh tế rõ rệt.

Với nỗ lực không ngừng nghỉ đó, ông nhiều lần nhận bằng khen của Hội thi sáng tạo khoa học toàn quốc (Vifotec), Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, Bộ Giáo dục và Đào tạo, cùng các bằng khen, giấy khen của Đại học Huế, UBND TP.Huế, UBND tỉnh Quảng Trị và các sở ngành ở địa phương.

Ông là tấm gương người làm khoa học (năm 2014), những nhà khoa học Việt Nam tiêu biểu (năm 2018), Tri thức khoa học và công nghệ tiêu biều TP.Huế (năm 2023). Năm 2025, ông là 1 trong 32 Nhà khoa học của nhà nông được Trung ương Hội Nông dân Việt Nam vinh danh.

Nhưng với ông niềm vui không phải là được khen thưởng mà chính là nụ cười của bà con khi báo tin “lúa năm nay ít cỏ, sắn được mùa, tiêu đã thoát bệnh chết nhanh...”. Những điều mà nhà khoa học mang đến cho người nông dân mới thực sự là minh chứng sống động cho giá trị của khoa học.

“Tôi làm khoa học vì say mê nó, làm khoa học để thỏa chí khám phá thế giới tự nhiên của mình. Từ cậu bé chơi đùa trong khu vườn ngoại, đến người thầy của đồng ruộng và giảng đường, tôi vẫn giữ nguyên sự say mê hồn nhiên ấy. Và cũng chính niềm say mê ấy đã biến thành những sáng kiến có sức sống bền lâu, cứu mùa màng, đem lại niềm tin cho nông dân”, Nhà khoa học của nhà nông năm 2025 tâm sự.

Theo TRẦN HÒA/ DÂN VIỆT