Dòng chảy lúa Việt từ ký ức đồng quê đến trụ cột quốc gia

Ngày 6/12, giữa không gian Đường sách TP.HCM, những câu chuyện về hạt lúa, mùa nước nổi và ký ức ruộng đồng ĐBSCL được kể lại qua lời các nhà khoa học, nông dân và người làm giống, gợi mở một hành trình bền bỉ của lúa Việt.

Buổi trò chuyện chuyên đề “Bảo tồn và phát triển lúa Việt – Hành trình đi đến thịnh vượng” nằm trong khuôn khổ chuỗi trò chuyện chuyên đề về “ĐBSCL - Từ cây lúa đến nền văn minh” do Quỹ Hoa Sen - Thư viện số Nguyễn An Ninh phối hợp tổ chức.

Từ ký ức ấy, KS. Lê Quốc Việt (người thường được biết đến với biệt danh ông Tư Lúa Mùa), người dành cả cuộc đời để lần tìm lại những giống lúa mùa cổ truyền, kể câu chuyện bảo tồn như một mạch chảy lặng lẽ nhưng bền bỉ.

Theo ông Việt, hàng ngàn giống lúa từng tồn tại ở ĐBSCL không chỉ là nguồn gen quý, mà còn là những mảnh ký ức sống của nền văn minh lúa nước.

“Máy móc có thể hiện đại, giống mới có thể cho năng suất cao, nhưng những lưỡi cày, cái liềm, bờ ruộng, mùa nước nổi… đều là phần hồn của nông thôn Nam Bộ. Mất chúng là mất đi một phần căn cốt”, ông Tư Lúa Mùa nói.

Từ góc nhìn của người làm giống, anh hùng lao động, KS, Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua (tác giả giống lúa ST25) kể lại một giai đoạn buồn vui đan xen của vùng lúa tôm.

Khi đó, sau năm 2005, người dân bỏ lúa để nuôi tôm vì 1kg tôm có giá trị bằng 60-70kg lúa. Cánh đồng lúa vắng dần, làng quê thiếu đi những buổi chiều khói lam, thiếu cả nhịp sống yên bình.

Nhưng chỉ 5 năm sau, khi môi trường mất cân bằng, con tôm suy kiệt, người dân mới chợt nhận ra giá trị bền vững của cây lúa. Từ 800ha ban đầu, mô hình lúa tôm dần được khôi phục lên hơn 2.016ha, và đến năm thứ 3, những mùa gặt rộn ràng lại trở về.

“Nông thôn không có lúa thì không thể an yên. Lúa không chỉ nuôi sống con người mà còn giữ lại trật tự, giữ lại đạo lý làng quê”, ông Cua nói.

TS. Trần Ngọc Thạch - Viện trưởng Viện lúa ĐBSCL đưa câu chuyện trở về những năm tháng gian khó của ngành lúa gạo sau 1975.

Khi Viện Lúa ĐBSCL thành lập năm 1977, cả vùng chủ yếu trồng lúa mùa 1 vụ, diện tích khoảng 1,7-2 triệu ha, sản lượng chỉ 5-7 triệu tấn mỗi năm, cái đói vẫn là nỗi ám ảnh.

Giống lúa OM80 được công nhận năm 1988 đã mở ra cánh cửa mới. Đến năm 1989-1990, Việt Nam chính thức bước vào thị trường xuất khẩu gạo. Ngày nay, những giống như OM18, OM5451, Đài Thơm 8 trở thành trụ cột, đóng góp tới 80-90% sản lượng xuất khẩu, gần 9 triệu tấn mỗi năm từ ĐBSCL.

“Nhà khoa học chỉ tạo ra hạt giống. Người làm nên mùa vàng chính là bà con nông dân”, TS. Trần Ngọc Thạch khẳng định.

Lúa Việt, văn hóa và khát vọng thịnh vượng bền vững từ ĐBSCL

Nếu câu chuyện của các nhà khoa học là hành trình của tri thức, thì lời chia sẻ của TS. Đỗ Khắc Thịnh, người từng làm việc ở Viện lúa ĐBSCL, rồi sau này ở Viện KHKT Nông nghiệp miền Nam, lại mang đậm chiều sâu văn hóa. Theo ông Thịnh, hạt gạo cung cấp tới 50% năng lượng cho châu Á và gắn bó với từng bước thăng trầm của dân tộc.

Việt Nam là một trong những cái nôi của lúa nước với đầy đủ các dạng lúa: Lúa cạn, lúa nước, lúa phèn, lúa mặn, lúa nổi, lúa ma. Chính sự phong phú đó đã tạo nền tảng cho công tác chọn tạo giống suốt nhiều thập kỷ.

Giống VND95-20 do nhóm của ông Thịnh nghiên cứu từng là 1 trong 5 giống chủ lực xuất khẩu, được trồng trên 200.000-300.000ha mỗi năm và được Nhà nước trao Giải thưởng Nhà nước về Khoa học năm 2005.

Nhưng theo TS. Đỗ Khắc Thịnh, chìa khóa của mọi thành công vẫn là con người. “Muốn có giống tốt, trước hết phải có tình yêu với cây lúa và với nông dân. Khi còn gần ruộng, còn nghe được nhịp thở của đồng đất, giống mới có hồn”, ông Thịnh nói.

Ở hàng ghế khán giả, những trăn trở đời thường cũng được cất lên. Có ý kiến cho rằng việc phát triển 1 triệu ha lúa chất lượng cao cần quyết liệt và minh bạch hơn, đặc biệt là câu chuyện truy xuất nguồn gốc để tránh việc gạo Việt bị lẫn lộn, đánh mất niềm tin người tiêu dùng.

Các khán giả trẻ lại đặt vấn đề về không gian bảo tồn văn hóa lúa nước, về những bảo tàng, những không gian trải nghiệm để hạt gạo không chỉ hiện diện trên mâm cơm, mà còn sống trong ký ức và nhận thức của lớp người sau.

Khép lại chương trình, ông Lê Thanh Tùng nói rằng chính sự quan tâm của nhiều thế hệ đã làm nên “nhiệt” cho buổi trò chuyện về lúa Việt.

Theo ông Tùng, hạt gạo không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp, mà là hình ảnh của người mẹ, của bếp lửa, của mùa gặt, của văn minh lúa nước đã nuôi dưỡng dân tộc suốt hàng ngàn năm.

Bảo tồn lúa Việt không chỉ để giữ một giống cây, mà là giữ một phần hồn cốt Việt. Phát triển lúa không chỉ để tăng sản lượng, mà để đi đến một sự thịnh vượng bền lâu, có chiều sâu và có gốc rễ, ông Tùng chia sẻ.

Theo NGUYÊN VỸ/ DÂN VIỆT