Sau thời gian dài bị thất truyền, đến nay, giống lúa rẫy có tên gọi lúa nếp than ở vùng miền núi phía tây huyện Lệ Thủy (Quảng Bình) đã được phục tráng và nhân rộng. Kỹ sư Lê Quốc Việt, Trưởng phòng Kinh doanh (Công ty TNHH MTV Giống cây trồng Quảng Bình) - Chủ nhiệm đề tài “Bảo tồn, phục tráng giống lúa nếp than tại huyện Lệ Thủy” cho hay: “Vụ đông xuân năm nay, đơn vị đã cung ứng 10 tấn giống lúa nếp than cho bà con đưa vào sản xuất trên diện tích 100 ha”.

Bảo tồn giống lúa nếp quý

Giữa năm 2017, ông Nguyễn Hữu Hán, cán bộ UBND huyện Lệ Thủy được luân chuyển công tác làm Bí thư Đảng ủy xã Ngân Thủy (huyện Lệ Thủy). Bắt tay vào việc, ông Hán tìm hiểu và biết giống lúa nếp than từng được đồng bào Bru - Vân Kiều ở huyện Lệ Thủy gieo trồng trên nương rẫy, nhưng do nhiều lý do khác nhau nên đã không còn nữa.

Ông đã cố công tìm kiếm để phục tráng giống lúa quý này. Một lần đi công tác tại vùng miền núi sát biên giới Việt - Lào ở tỉnh Thừa Thiên - Huế, ông Hán được mời cơm lúa rẫy và tìm hiểu mới biết đó chính là giống lúa mà đồng bào ở Ngân Thủy đã bị thất truyền.

Mang được ít hạt giống về, ban đầu ông Hán lấy bùn từ ruộng và thử nghiệm trồng lúa trong xô, chậu. Qua mấy vụ, những hạt lúa nếp than đầu tiên đã được đưa xuống ruộng, sau đó bà con xã Ngân Thủy lấy giống để gieo cấy ở những khoảnh ruộng nhỏ dưới chân núi. Dần dần, lúa nếp than được bà con duy trì gieo trồng tại một số bản như Khe Giữa, Còi Đá, Cẩm Ly, Cửa Mẹc ở xã Ngân Thủy... với diện tích gần 10 ha.

Ông Nguyễn Văn Hùng, Bí thư Đảng ủy xã Ngân Thủy cho hay, từ nhỏ ông đã theo bố mẹ lên rẫy trỉa lúa và thu hoạch lúa nếp than. “Hạt gạo nếp có màu tím đen, dẻo thơm và giàu giá trị dinh dưỡng. Gọi là nếp nhưng bà con cũng quan niệm đó là gạo vì khi nấu cơm độ dẻo vừa phải như gạo chứ không dẻo như nếp. Bà con ăn quanh năm không bị ngán ngấy như ăn nếp”, ông Hùng cho hay.

Từ năm 2022, Sở Khoa học và Công nghệ Quảng Bình triển khai đề tài phục tráng giống lúa nếp than và Công ty TNHH MTV Giống cây trồng Quảng Bình (Công ty Giống cây trồng Quảng Bình) được giao thực hiện đề tài này.

Kỹ sư Lê Quốc Việt - Chủ nhiệm đề tài chia sẻ: “Công ty đã triển khai nghiên cứu, chọn tạo, phục tráng giống lúa nếp than tại xã Ngân Thủy nhằm bảo tồn giống lúa nếp có chất lượng cao, ổn định về năng suất, bảo đảm chất lượng. Từ giống lúa nương, năng suất thấp, lúa nếp than đã thích nghi với điều kiện sản xuất, thổ nhưỡng của các địa phương trên địa bàn”.

Theo đánh giá của Sở Khoa học và Công nghệ Quảng Bình, việc xây dựng quy trình phục tráng giống lúa nếp than không chỉ giúp bảo tồn nguồn gen quý hiếm mà còn là cơ sở khoa học để nhân giống và phát triển các giống bản địa khác trong tương lai. Ông Trần Thanh Nam, Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ Quảng Bình nhìn nhận: “Đây là bước tiến quan trọng trong việc giữ gìn và phát huy các giá trị nông sản đặc trưng của Quảng Bình. Đồng thời mở ra cơ hội phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững cho người dân địa phương”.

Triển vọng thương hiệu gạo nếp than

Từ lúa rẫy, người dân xã Ngân Thủy đã “hạ sơn”, đưa cây lúa nếp than xuống ruộng nước. Nông dân Nguyễn Văn Đức ở bản Cửa Mẹc (xã Ngân Thủy) cho biết, gia đình ông có hai sào ruộng gieo giống lúa nếp than. Được cán bộ Công ty Giống cây trồng Quảng Bình hướng dẫn canh tác nên lúa tốt, được mùa. “Gạo nếp than không những được đồng bào ăn thường xuyên mà bán cũng rất đắt khách và được giá. Gia đình tôi sẽ mở rộng diện tích giống lúa nếp này”, ông Đức nói.

Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Giống cây trồng Phúc Lý (thuộc Công ty Giống cây trồng Quảng Bình) là nơi lưu giữ và phát triển giống lúa nếp than. Ông Từ Đức Hóa, Giám đốc Trung tâm cho hay, dựa trên những dữ liệu thu thập được, Trung tâm đã xây dựng, ghi nhận các đặc tính cơ bản của giống lúa nếp than từ nguồn nguyên liệu ban đầu. Sau quá trình phục tráng và chọn lọc giống sẽ tạo ra nguồn giống siêu nguyên chủng.

“Giống được bảo đảm giữ vững các đặc tính quý của lúa nếp than như hạt nhỏ, màu tím đen đặc trưng, cơm dẻo thơm và hàm lượng dinh dưỡng cao. Từ đó, tiếp tục nhân rộng giống nguyên chủng để sản xuất đại trà phục vụ bà con nông dân”, ông Hóa cho biết.

Với giống lúa nếp than, Công ty Giống cây trồng Quảng Bình đã chủ trì triển khai hai mô hình sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP tại xã Ngân Thủy và xã Duy Ninh (huyện Quảng Ninh), mỗi mô hình có quy mô 4 ha. Các mô hình đều thành công với năng suất trung bình 45 tạ/ha. Đây cũng là bước kiểm nghiệm tính ổn định của giống và giúp người dân trên địa bàn tiếp cận với quy trình canh tác tiên tiến, nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm.

Vụ đông xuân năm nay, Công ty Giống cây trồng Quảng Bình cũng đã cung ứng hơn 10 tấn giống lúa nếp than cho bà con nông dân các địa phương triển khai sản xuất với diện tích hơn 100 ha. Nhiều diện tích lúa nếp than của bà con đã đạt năng suất lên đến 46 tạ/ha. Hiện gạo nếp than bán với giá 30 ngàn đồng/kg nên bà con có lãi lớn.

Cũng theo ông Từ Đức Hóa, sau vụ đông xuân năm nay, Trung tâm sẽ đảm bảo cung ứng trên 20 tấn giống lúa nếp than nguyên chủng cho bà con nông dân trong và ngoài tỉnh. Đối với vùng miền núi, lúa nếp than là một trong những sản phẩm triển vọng trở thành món ăn đặc sản hấp dẫn người tiêu dùng, khách du lịch.

Trên cánh đồng xã Đại Trạch (huyện Bố Trạch), gia đình bà Hà Thị Cẩm (thôn Phúc Tự Đông) đang thu hoạch lúa nếp than. Bà Cẩm cho hay, gia đình có một mẫu ruộng (0,5 ha) làm giống lúa này. Ban đầu nghe là giống lúa rẫy bà cũng ngại, nhưng được cán bộ công ty hướng dẫn canh tác nên mạnh dạn mua giống sản xuất. “Nhìn chung giống lúa này dễ làm, ít sâu bệnh và ít bị đổ rạp. Tuy năng suất không cao bằng các giống khác như gạo bán giá cao hơn nhiều nên tính ra lại có lãi lớn”, bà Cẩm bộc bạch.

Theo Tâm Phùng - Việt Khánh/ NNVN