Từ lâu giống xoài tròn và xoài hôi của huyện Yên Châu tỉnh Sơn La đã được đem vào danh mục nguồn gien cây trồng quý hiếm cần bảo tồn và phát triển. Đây cũng là giống xoài bản địa duy nhất của miền Bắc Việt Nam đã được liệt kê trong danh mục của FAO cần được gìn giữ và phát triển.

Tự hào của Yên Châu

Theo những người dân trồng xoài lâu năm, thì cây xoài đã được trồng ở nơi này từ rất lâu đời với 2 loại xoài chính là xoài tròn (tiếng địa phương gọi là muồng kẻo) và xoài hôi (tiếng địa phương gọi là muồng khăm), trong đó giống xoài tròn được bà con ưa chuộng vì đặc tính thơm ngon của nó hơn hẳn các loại xoài khác.

Đây là loại cây ăn quả có từ lâu đời và gắn liền với truyền thống văn hóa phát triển nghề làm vườn của các dân tộc Yên Châu. Nó không chỉ đem lại lợi ích về mặt kinh tế mà còn là niềm tự hào của vùng đất này. Ngày nay tên tuổi của xoài Yên Châu đã được nhiều người biết đến với chất lượng và mùi thơm đặc trưng của nó.

Xoài tròn Yên Châu có kích cỡ không to bằng các giống xoài thông thường, thịt xoài mềm, mùi thơm lâu, ăn có vị ngọt đậm. Trọng lượng của quả từ 126 đến 200g. Chiều dài quả từ 7 đến 9 cm. Nhựa quả mầu trắng, trong. Khi quả xanh vỏ có mầu xanh nhạt, thịt quả mầu xanh trắng; khi quả chín vỏ có mầu xanh bạc ngà, có các đốm mầu nâu, đen lấm tấm, thịt có màu vàng đỏ.

Nhờ điều kiện địa lý đặc biệt thích hợp cho sự sinh trưởng và phát triển của giống xoài này, nên xoài tròn được trồng nhiều ở các xã Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sập Vạt,... Các xã này tập trung ở ven các sông suối, nằm trên vùng gò đồi có địa hình thấp đến trung bình, độ cao từ 250 đếm 450m, cùng một số thuận lợi về đất đai thổ nhưỡng khác.

Bên cạnh sự ưu đãi của các yếu tố tự nhiên nói trên, thì bí quyết trồng xoài từ lâu đời của người dân địa phương trong việc trồng, chăm sóc, thu hoạch và bảo quản sản phẩm, cũng là yếu tố để tạo ra những giống xoài ngon, có chất lượng.

Khó khăn còn đó... có thương hiệu!

Theo đánh giá của UBND huyện Yên Châu, xoài là cây trồng bản địa, có vai trò quan trọng trong cơ cấu cây trồng ở vườn đồi đem lại nguồn thu đáng kể cho kinh tế địa phương và góp phần xóa đói, giảm nghèo thiết thực cho nhiều hộ gia đình ở khu vực lòng chảo của huyện.

Số liệu thống kê của Phòng Nông nghiệp huyện Yên Châu, đến năm 2010 toàn huyện có trên 500ha cây xoài với 95% số hộ dân trồng xoài, hàng năm cho thu hoạch vài ngàn tấn quả, tùy vào thời điểm đầu mùa, giữa hoặc cuối vụ mà có giá bán từ vài ngàn cho tới trên dưới 10 ngàn đồng/kg, ước tính mỗi vụ cũng cho thu một vài tỷ đồng.

Tuy nhiên, một trong những khó khăn của việc duy trì và mở rộng diện tích xoài để biến loại cây trồng đặc sản bản địa này của Yên Châu thành một vùng sản xuất hàng hóa tập trung có sản lượng lớn, đưa lại hiệu quả kinh tế cao là chất lượng quả của các giống xoài địa phương không cao (xơ nhiều, hạt to), mẫu mã không đẹp, chín tập trung nên rất khó tiêu thụ. Xoài tròn thường phải bán ngay sau khi thu hái vì bà con nông dân chưa có phương pháp để bảo quản.

Người dân đa phần vẫn trồng theo phương thức quảng canh, hầu như không có đầu tư chăm sóc, hoặc nếu có cũng không đáng kể. Chính vì thế xoài đang có hiện tượng suy giảm năng suất, chất lượng và thoái hóa giống. Diện tích xoài tròn ở Yên châu đang ngày càng bị thu hẹp và có nguy cơ mai một. Người dân đang có xu hướng chuyển sang trồng những cây ăn quả mới có giá trị kinh tế cao hơn như hồng giòn, đào Pháp, na dai.

Thêm vào đó, giống xoài tròn này thường cho thu hoạch vào khoảng tháng 5, tháng 6 hàng năm. Đến mùa chín, thương lái thường lên mua và đem bán ở các tỉnh miền xuôi (khoảng 80%), số còn lại được bán tại thị trường trong tỉnh. Song, cùng mùa xoài chín, nên tình trạng xoài từ các nơi khác mang về làm giả thương hiệu xoài Yên Châu đã làm giảm uy tín sản phẩm đã xuất hiện trong một vài năm qua.

Với những khó khăn vừa kể trên, thì thiết nghĩ việc xác lập chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm xoài Yên Châu là một bước rất quan trọng, để nâng cao chất lượng sản phẩm, bảo vệ quyền lợi cho người sản xuất, góp phần giữ gìn và phát triển giống xoài đặc sản của địa phương.

Theo Đất Việt